W 2023 roku, podczas pobytu na chorwackiej wyspie Pag, odkryłem, że w pobliżu miasteczka Metajna, dokładnie w miejscu, gdzie dziś znajduje się plaża Slana, w 1941 roku wybudowano obóz koncentracyjny. Obóz ten, znany jako obóz koncentracyjny Slana, był miejscem zagłady i stanowił część systemu obozów oraz dołów śmierci tworzonych przez Ustaszy.
Obóz powstał w czerwcu 1941 roku w miejscowości Metajna. Został założony przez Mijo Babicia i kontrolowany przez Ustazy, którzy zostali zainstalowani jako władcy państwa Chorwacji przez Adolfa Hitlera i Benito Mussoliniego. Obóz Slana był obozem męskim. W pobliskiej Metajnie działał obóz dla kobiet i dzieci. Większość więźniów stanowili Serbowie, Żydzi i chorwaccy komuniści.
Historycy szacują, że liczba ofiar śmiertelnych w obozie wyniosła od 8 000 do 12 000. W pierwszych tygodniach więźniowie umierali głównie z powodu przemocy fizycznej, tortur, wyczerpania, gorąca, głodu i pragnienia. Gdy transporty stały się częstsze, a w obozie zaczęło brakować miejsca, Ustasze zaczęli przeprowadzać masowe egzekucje więźniów. W sierpniu Ustasze zostali zmuszeni przez Mussoliniego do opuszczenia i likwidacji wszystkich obozów koncentracyjnych w okolicy. Przed likwidacją obozu na wyspie Pag, Ustasze przeprowadzili masowe egzekucje w obozie Slana. Na pobliskich wzgórzach znaleziono łącznie dziesięć masowych grobów. Już we wrześniu 1941 r. włoska wojskowa Komisja Sanitarna i Dezynfekcyjna odkryła dwa płytkie masowe groby. Ekshumacje przeprowadzono ze względów epidemiologicznych, ponieważ mieszkańcy Metajny skarżyli się na okropny odór dochodzący z okolic obozu. Znaleziono 791 martwych i spalonych ciał więźniów, a także niezliczoną liczbę części ciał, wśród których były 293 kobiety i 91 dzieci w wieku od 5 do 15 lat. Tysięcy innych ciał nigdy nie odnaleziono.
Pomimo tej tragicznej historii w miejscu, gdzie istniał obóz niema żadnego miejsca upamiętnienia. Według różnych źródeł w czasach jugosłowiańskich istniała tablica upamiętniająca te wydarzenia, jednakże w latach 90-tych została zniszczona przez okoliczną ludność. Jednocześnie w ostatnim czasie powstały szlaki turystyczne bardzo promowane przez lokalne władze (Life on Mars Trail) nazwa odnosi się do surowego i pustynnego pejzażu przez, który szlaki przebiegają, i są wyznaczone i wybetonowane w miejscu obozu i bezpośrednim sąsiedztwie. Na skalnej plaży powstała via ferrata żeby uatrakcyjnić pobyt turystom. Plaża jest popularna, a w bezpośrednim sąsiedztwie istnieją bary, gdzie turyści przy dźwiękach muzyki mogą się delektować urokami przyrody i morza nieświadomi faktu, że odbywa się to w pobliżu miejsca kaźni.
Life on Mars – Slana Camp to praca, który zderza koszmarną historię obozu koncentracyjnego z krytycznym podejściem do idei globalnego turyzmu, który w tym wypadku staje się narzędziem do ‘maskowania’ i wypierania z powszechnej świadomości niewygodnych faktów z przeszłości.
W najbliższym czasie projekt będzie prezentowany w Galerii Wschodniej w Łodzi. Otwarcie wystawy odbędzie się 20 grudnia 2024 roku o godz. 19:00.
Tomasz Matuszak, artysta wizualny, którego doświadczenia twórcze przebiegają na wielu płaszczyznach, tj. instalacja, rzeźba, interwencja publiczna, fotografia, wideo. Wiele z jego prac powstaje na bazie zastanej przestrzeni galerii lub innego miejsca publicznego. Dodając „komentarz” do konkretnego miejsca, prace integrują się z nim tworząc nowy lub inny sens znanej przestrzeni. Wiele z prac ma charakter site-specific, które starają się pobudzać przestrzeń (wewnętrzną lub zewnętrzną) lub sytuację społeczną czy polityczną, czyniąc je kluczowym elementem doświadczenia widza. Uczestniczył w ponad 150 wystawach zbiorowych i indywidualnych w kraju i zagranicą. Jest pracownikiem ASP w Łodzi, gdzie prowadzi Pracownię Działań Interaktywnych i Site-Specific. www.tomaszmatuszak.art.pl
Projekt jest prezentowany jako wystawa multimedialna, która miała pierwszą odsłonę na podczas ‘PARTI-cipation X - Ocupar a Cidade’, w Prato Riverside, w Lizbonie w Portugalii w październiku 2024 roku. Powstała też dwujęzyczna strona internetowa przedstawiająca projekt:
Projekt Life on Mars – Slana Camp / Tomasz Matuszak jest współfinasowany ze środków Krajowego Planu Odbudowy dla Kultury.
